آشنایی با بیماری مننژیت؛ اژدهای هفت سر بیماری های عفونی - مجله 10 از 10

مننژیت، یک التهاب گسترده در بافتی به نام مننژ است. مننژ در واقع به یک سد پوششی شباهت دارد که از مغز و طناب نخاعی به طور جدی محافظت می نماید. اگر یک عفونت ویروسی، باکتریایی یا هر عامل بیماری زایی بتواند به هر طریق وارد محتویات مایع مغز یا طناب نخاعی گردد، التهاب در این بافت ها رخ می دهد. اگرچه، سایر عوامل بیماری زا مثل آسیب و جراحت ها، سرطان و بعلاوه بعضی از داروهای شیمیایی هم می توانند از این سد گذشته و به بافت اصلی مغز و نخاعی وارد شوند. تمام موارد مذکور این قدرت را دارند تا مننژیت یا همان التهاب پرده مننژ را رقم زنند. برای پزشک معالج به شدت اهمیت دارد که او نوع مننژیت را به درستی تشخیص دهد؛ چراکه به تبع رویکرد درمانی متفاوت خواهد بود.

مننژیت باکتریایی

باید مننژیت باکتریایی را کاملا جدی گرفت؛ چراکه خطر مرگ می تواند این دسته از بیماران را تهدید کند. اگر شدت عفونت بسیار زیاد باشد، بیمار قادر است در حد چند ساعت مرگ را جلوی چشمانش ببیند. با این حال، بیشتر بیماران با یک دارودرمانی مناسب می توانند سلامتی کامل شان را مجدد پیدا نمایند. با این وجود امکان دارد بعضی از اختلال های ناشی از مننژیت باکتریایی نظیر آسیب مغزی، کاهش شنوایی و ناتوانایی های مربوط به یادگیری پس از بهبودی کامل، همچنان پابرجا باقی بماند.

از دلایل ایجاد مننژیت باکتریایی می توان به چند باکتری مهم مثل اشریشیا کولی، استرپتوکوکوس نومونیا و نیسریا مننژیت اشاره نمود. البته در متون و مقالات مختلف، مننژیت ناشی از باکتری توبرکلوزیس به عنوان یک نوع مننژیت مستقل دانسته می گردد. نکته مهم دیگر درباره بیماری مننژیت در این مسئله نهفته که انواع مختلف باکتری ها، یک بازه سنی تعیینی را بیشتر درگیر می نماید. برای مثال استرپتوکوکوس گروه B معمولا در نوزادان تازه متولد شده، اثرات مهلک تری را القا می نماید.

در هر سن و سالی می توان انتظار مننژیت باکتریایی را داشت. با این حال معمولا افراد با سنین کمتر، به مراتب بیشتر از سایرین مستعد دریافت چنین عارضه ای هستند. آلودگی تجهیزات و ابزارها در اتاق عمل هم در انتقال باکتری به بافت مننژ یاری به سزایی می نماید. باکتری های القا نماینده مننژیت معمولا به وسیله غذا هم قدرت سرایت دارد اما با این حال، باکتری ها از فرد به فرد راحت تر منتقل می شوند.

از نشانه ها و علائم بیماری مننژیت باکتریایی می توان به تب، سر درد و سفتی عضلات ناحیه گردن اشاره نمود. بعلاوه نشانه های نادرتری هم مثل تهوع و استفراغ و بعلاوه حساسیت چشم ها به نور دیده می گردد. البته باید اشاره نمود که علائم و نشانه های مننژیت باکتریایی در نوزادان چندان محرز نیست. با این حال، رفلکس های غیر طبیعی، استفراغ، غیرفعال بودن نوزاد در تحرک و دست و پا زدن های آرام، از معدود نشانه های مننژیت در تازه متولد شده ها محسوب می گردد.

برای درمان مننژیت باکتریایی معمولا آنتی بیوتیک های متعددی تجویز می گردد تا عامل بیماری زا از بین برود. البته برای پیشگیری نوزادان نسبت به ابتلای مننژیت باکتریایی، واکسیناسیون پیشنهاد می گردد. در حال حاضر چهار مدل واکسن مختلف برای مقابله با مننژیت باکتریایی روی کار آمده است.

معمولا توصیه می گردد برای عدم ابتلا به مننژیت باکتریایی، فرد به عادت های سالم روی بیاورد. برای مثال شخص نباید تماس مستقیم با افراد مریض داشته باشد. شستن دست ها با آب و صابون، یک راه کار بسیار ساده اما به شدت مستمر ثمر است. بعلاوه تغذیه سالم و بعلاوه شیوه طبخ صحیح از دیگر مواردی است که با رعایت آن، می توان به راحتی از ابتلا به بیماری مننژیت باکتریایی جلوگیری کرد.

مننژیت ویروسی

بیشترین فراوانی مننژیت مربوط به نوع ویروسی است. بیماران مبتلا به این نوع التهاب مننژ، خود به خود بدون احتیاج به داروی شیمیایی بهبود پیدا می نمایند. اگرچه، به محض بروز نشانه های این نوع از مننژیت، بهتر است که بیمار به پزشک مراجعه کند. این نوع از مننژیت بیشتر برای نوزادان زیر یک ماه و افرادی که دچار نقص سیستم ایمنی شده اند خطر بیشتری داشته و بیماری در این دسته از افراد حادتر خواهد بود.

انترو ویروس های غیر از فلج اطفال، بیشترین دلیل و عامل ایجاد بیماری مننژیت ویروسی در کشور آمریکا محسوب می شوند. البته ویروس های دیگری مثل اپشتین بار، آنفولانزا و سرخک هم می توانند موجب بروز مننژیت شوند. قدرت سرایت و پخش مننژیت ویروسی به مراتب گسترده تر از حالت باکتریایی است؛ چراکه در مننژیت ویروسی، تماس دست به سطوح آلوده و سپس انتقال دست آلوده به سطوح حساس بدن مثل دهان و چشم ها می تواند شخص را آلوده کند. از علائم مربوط به مننژیت ویروسی می توان به تب، سر درد، مسائل خواب، بی اشتهایی، تحریک پذیری و کوفتگی اشاره نمود. تب، مسائل خواب و کمبود انرژی در نوزادان هم در این نوع از مننژیت رویت می گردد. همان طور که گفته شد، بیشتر بیماران به خودیِ خود طی هفت الی 10 روز بهبود می یابند.

نشانه ها و علائم ابتدایی مننژیت ویروسی به نوع باکتریایی به شدت شبیه است. با این حال، علائم نوع باکتریایی وخیم تر بوده و مسائل جدی تری بر سلامتی فرد نظیر آسیب مغزی امکان دارد ایجاد گردد. شاید طیف گسترده تری از علائم در نوع ویروسی مشاهده گردد، اما سلامتی انسان به خطر جدی نمی افتد.برای تشخیص بیماری هم می توان نمونه های خون، مایع مغزی-نخاعی و حتی نمونه مدفوع را از بیمار دریافت کرد.

ذکر این نکته الزامی است که مصرف آنتی بیوتیک اصلا و ابدا در درمان عفونت های ویروسی یاری نماینده نیست؛ چراکه آنتی بیوتیک ها تنها به منظور مبارزه با باکتری طراحی شده اند. برای پیشگیری از ابتلا به مننژیت ویروسی باید مثل توصیه های نوع باکتریایی عمل کرد. شست وشوی دست ها با آب و صابون، عدم تماس مستقیم با دست بیمار یا سطوح به ظاهر آلوده، استراحت در منزل و ضدعفونی کردن سطوح مختلف می تواند توصیه های مختصر و مفیدی برای مقابله با مننژیت ویروسی باشد.

مننژیت قارچی

همان طور که از نام این نوع مننژیت بر می آید، عامل ایجاد التهاب مننژ، قارچ هایی مثل هیستوپلناما، کاندیدا و … هستند. بسیاری از قارچ ها در طبیعت اطراف وجود دارد که در بدن موجودات زنده مثل انسان فراوری بیماری می نمایند. به همین سبب، قارچ ها مثل ویروس ها از اساس مضر نیستند. انسان ها معمولا در هنگام تنفس در اسپور قارچ ها به عفونت مننژیت ناشی از قارچ ها دچار می شوند. بیماری مننژیت در این حالت زمانی حاد می گردد که عفونت قارچی از ریه ها به سمت مغز یا طناب نخاعی حرکت کند. خوشبختانه مننژیت قارچی قابلیت سرایت بین افراد مختلف نیست.

جالب است بدانید قارچی به نام کاندیدا به طور معمول در داخل بدن و حتی روی پوست انسان ها زندگی می نماید، بدون آن که هیچ آسیبی به بدن بزند. با این حال، در بعضی از بیماران خاص، کاندیدا با ورود به داخل جریان خون یا اندام های داخلی می تواند عفونت های حائز اهمیتی را القا کند. معمولا بیمارانی که دچار نقص سیستم ایمنی شده اند، بیشتر مستعد ابتلا به بیماری مننژیت قارچی هستند. بعضی از داروهای شیمیایی هم می توانند به تضعیف سیستم ایمنی ختم شوند. برای مثال استروئیدها (مثل پردنیزون)، کورتون هایی که پس از عمل پیوند تجویز می گردد و بعلاوه داروهای ضد TNF (فاکتور نکروز توموری) که برای درمان التهاب مفاصل توصیه می گردد، از جمله داروهای مهم و مشهوری هستند که برای درمان مننژیت قارچی به کار می آیند. نوزادان نارس هم از دیگر عواملی محسوب می گردد که به شدت در معرض خطر آلودگی قارچ کاندیدا واقع شده است. کاندیدا در این حالت می تواند در کل مغز پخش گردد.

نشانه های مننژیت قارچی تقریبا مشابه به عفونت باکتریایی است. با این حال، پزشک احتیاج دارد تا به درستی دلیل بیماری را کشف کند؛ چراکه داروها و فرایند درمانی مننژیت قارچی تا حدودی با سایر انواع مننژیت فرق دارد. پزشک برای معالجه بیمار مبتلا به مننژیت قارچی باید داروهای ضد قارچی به فرد تجویز کند. طول مدت درمان، به قدرت سیستم ایمنی و نوع قارچی که عفونت را ایجاد نموده بستگی دارد. به طور معمول، فرایند درمان مننژیت قارچی در افرادی مثل بیماران سرطانی و ایدز که از دستگاه ایمنی ضعیف رنج می برند، سخت تر از سایر بیماران خواهد بود.

برای جلوگیری و پیشگیری از ابتلا به این نوع از بیماری مننژیت، بیمار باید به شدت مواظب آلودگی های محیطی باشد. برای مثال فرد نباید مدام در معرض خاک باشد. در صورت شرایط سختِ کاری، قرار دادن ماسک N95 در این نوع اماکن به شدت واجب است. شخص باید از انجام فعالیت هایی که احتیاج به تماس مستقیم با خاک یا کثیفی دارد پرهیز کند. بعلاوه، تمیز کردن آسیب و جراحت های پوستی با آب و صابون شانس رشد عفونت های پوستی را کاهش می دهد.

مننژیت انگلی

برای ایجاد این نوع مننژیت، انگل های متنوعی وجود دارند که روی مغز و دستگاه عصبی به روش های مختلف تاثیر می گذارد. با این حال، بروز و پیدایش مننژیت انگلی نسبت به نوع های ویروسی و باکتریایی کمتر در انسان ها دیده شده است. بعلاوه بعضی از انگل ها موجب التهابی می شوند که به مننژیت ائوزینوفیلی مشهور است. با این اوصاف، سه نوع انگل اصلی در ایجاد مننژیت انگلی دخیل هستند: آنژیواسترونژیلوس کانتوننسیس، بایلی ساسکاریس پروسیونیس و ناتوستوما اسپینی ژرم.

مننژیت های انگلی معمولا حیوانات را درگیر می نماید و در انسان ها به ندرت دیده می گردد. انسان ها طبیعتا با مصرف گوشت حیوانات آلوده یا خوراک های آلوده به انگل می توانند علامت های ناشی از مننژیت انگلی را بروز دهند. سرایت و توسعه این نوع مننژیت تنها از این طریق است. به طور کلی انسان ها با مصرف گوشت های خام، نپخته و آلوده به انگل کانتوننسیس به مننژیت انگلی دچار می شوند. هضم تخم های انگلی عفونت زای پروسیونیس که بیشتر در مدفوع راکون ها یافت می گردد، خطر ابتلا به پروسیونیس را افزایش می دهد. سایر گوشت های آلوده مثل تخم مرغ، گوشت سفید و ماهی ها معمولا دارای انگل اسپینی ژرم هستند. انسان با هضم این انگل به مننژیت انگلی مبتلا می گردد. به طور کلی، ابتلا به این نوع از مننژیت به سایر انسان ها مسری نخواهد بود.

معمولا افرادی به این نوع مننژیت دچار می شوند که دائم در سفر هستند. طیف زیادی از آلودگی های مننژیت ناشی از انگل کانتوننسیس در جنوب شرقی آسیا و جزایر اقیانوس آرام مثل هاوایی رویت می شوند. انگل پروسیونیس معمولا در کشور آمریکا دیده می گردد. عفونت های ناشی از اسپینی ژرم نیز اغلب در جنوب شرقی آسیا، به خصوص در تایلند و ژاپن به وفور مشاهده می گردد.

علائم هر سه انگل شبیه به سایر انواع مننژیت است. با این اوصاف، نشانه های دیگری مثل ضعف عضلانی، کما و حتی اختلال های دائمی هم در بیماران امکان دارد به وجود آید. مننژیت ناشی از انگل درمان قطعی نداشته و پزشک معالج کوشش می نماید تا تنها برای کاهش پیشرفت پیامدهای بیماری، داروهای تعیینی را تجویز کند.

مننژیت آمیبی

التهاب پرده مننژ به وسیله آمیب، یک بیماری عفونی مغزی بسیار نادر است که به وسیله آمیبی به نام ناگلریا فولری به وجود می آید. این نوع از مننژیت معمولا کشنده است و این آمیب اغلب به نام خورنده مغز هم در متون مختلف شناخته می گردد. آمیب ناگلریا فولری معمولا در آب های گرم و بعلاوه در خاک وجود دارد. این آمیب قادر است حتی به وسیله منفذهای بینی وارد بدن شده و آلودگی های لازم را القا کند. جالب است بدانید آمیب ناگلریا فولری در دماهای بالا (در حد 46 درجه سانتیگراد) برترین رشد را داشته و می تواند برای مدتی کوتاه در دماهای بالاتر هم زنده بماند.

از دیگر منابعی که این آمیب خطرناک در آنها به راحتی و به وفور یافت می گردد می توان به استخرهای شنا و حوضچه های کوچکی اشاره نمود که از لحاظ پاکیزگی در حد مطلوبی به نظر نمی رسند. بعلاوه آب های گرمی که از منابع صنعتی و مراکز انرژی به بیرون ریخته می شوند هم می توانند این آمیب را در خود داشته باشند. با این اوصاف، آمیب ناگلریا فولری در داخل آب های شور مثل اقیانوس قادر به زندگی نیست.

پژوهشگران برای درمان مننژیت آمیبی در کوشش هستند تا یک داروی موثر و کارآمد را ابداع نمایند؛ چراکه داروهای حال حاضر شاید اثرگذار باشند، اما قدرت و اثرگذاری شان جای بحث دارد. به طور کلی، پزشک معالج در صورت تشخیص صحیح، از داروهایی مثل آمفوتریسین B، آزیترومایسین، فلوکونازول، ریفامپین، میلتفوسین و دگزامتازون به منظور درمان مننژیت آمیبی استفاده می نماید. تنها راه پیشگیری از ابتلا به این نوع بسیار خطرناک از مننژیت، کاهش ریسک ورود آب به بینی است. جدا از شک و تردید درباره پاکیزگی آب هایی مثل استخر، بهتر است که تا حد امکان آب به درون بینی وارد نگردد.

مننژیت های غیر عفونی

جدا از مواردی که پیش تر به طور مفصل به آنها اشاره شد، بیماری هایی همچنان در چرخه طبیعت وجود دارند که موجب اختلالات بسیار زیادی در بدن انسان ها می شوند. مننژیت الزاما به وسیله عوامل بیماری زای عفونی بروز پیدا نمی نماید. می توان بیماری هایی را مثال زد که غیر عفونی بوده، اما التهاب های مهلکی را در سطح پرده مننژ ایجاد می نمایند. بعضی از مهم ترین و متداول ترین مننژیت های غیر عفونی به دلایل زیر رخ می دهند:

• سرطان ها
• اریتماتوز لوپوس سیستمی
• عوارض بعضی از داروهای پزشکی
• آسیب و جراحت به سر
• جراحی های مغز

نشانه ها و علائم بیماری مننژیت غیر عفونی دقیقا مشابه به همان چیزی است که در سایر انواع قبلا به وضوح اشاره شده است.

فلوسیتوزین؛ ماده ای با پیامدهای مطلوب برای درمان مننژیت

فلوسیتوزین، ماده مهمی است که سازمان بهداشت جهانی آن را برای درمان مننژیت قارچی کریپتوکوکسال ناشی از بیماری ایدز توصیه می نماید. فلوسیتوزین در واقع یک ماده ضد قارچی به نسبت گران قیمت است که در دسترس عموم مردم در جوامع مختلف قرار ندارد. با این حال، اثرگذاری این ماده بر درمان مننژیت قارچی محل بحث دانشمندان آفریقای جنوبی بود. بر اساس پژوهشی که این گروه از محققین انجام داده اند، مرگ و میر ناشی از مننژیت کریپتوکوکسال در بیمارانی که فلوسیتوزین را دریافت نموده بودند به مراتب کمتر از بیماران عادی گزارش شد. به همین منظور، اگر شرکت های داروسازی بتوانند داروهایی در ترکیب با فلوسیتوزین فراوری نموده و در بازار به رقمی ارزان پخش نمایند، عارضه های مننژیت قارچی شاید دیگر آن چنان برای بیماران مهلک و خطرناک نباشد.

مقایسه داروی لیپوزومی آمفوتریسین B به تنهایی و بعلاوه همراه با فلوسیتوزین در بیماران مبتلا به مننژیت کریپتوکوکسالِ ناشی از بیماری غیر از ایدز به وسیله گروهی از دانشمندان ژاپن مورد آنالیز نهاده شد. این دانشمندان در کوشش بودند تا اثربخشی داروها را در مننژیت هایی که به واسطه سایر بیماری ها اتفاق افتاده بسنجند. در نهایت تعیین شد که فلوسیتوزین در ترکیب با داروی آمفوتریسین B، نسبت به گروه هایی که آمفوتریسین را به تنهایی دریافت نموده اند قدرت درمانی به مراتب بالاتری از خود نشان می دهد.

البته ذکر این نکته هم الزامی است که فلوسیتوزین مثل سایر داروهای دیگر عارضه های جانبی تعیینی دارد. این ماده برای مغز استخوان، کبد و لوله گوارشی مسمومیت جدی در پی خواهد داشت. به همین منظور، مصرف و مقدار دوز مورد احتیاج فلوسیتوزین برای درمان مننژیت قارچی همچنان یک علامت سوال مهم برای دانشمندان حوزه علوم پزشکی محسوب می گردد.

منبع: مرکز کنترل و پیشگیری بیماری های آمریکا